VIỆT NAM ĐỐI MẶT VỚI TÌNH TRẠNG CHUYỂN GIÁ CỦA FDI: AI ĐANG THIỆT HẠI NẶNG NHẤT?

Tình trạng chuyển giá từ các doanh nghiệp FDI đang gây thiệt hại nghiêm trọng cho nền kinh tế Việt Nam, làm thất thu thuế và tạo sự mất công bằng trong môi trường kinh doanh. Bài viết phân tích ai là những đối tượng chịu thiệt hại nặng nề nhất, từ ngân sách nhà nước đến doanh nghiệp nội địa, đồng thời đề xuất các giải pháp pháp lý để kiểm soát hiệu quả vấn nạn này.

Chuyển giá là gì và tác động đến kinh tế Việt Nam

Chuyển giá (transfer pricing) là hành vi thiết lập giá trong các giao dịch giữa các bên liên kết không phản ánh đúng giá thị trường nhằm mục đích chuyển lợi nhuận, giảm thuế hoặc thu lợi bất hợp pháp. Theo Luật Quản lý Thuế 2019 (Điều 3, khoản 17), chuyển giá là việc các bên liên kết giao dịch với nhau về giá cả, điều kiện thanh toán, hoặc các điều kiện giao dịch khác không phù hợp với nguyên tắc giá thị trường.

Tác động tiêu cực của chuyển giá đối với Việt Nam rất lớn, đặc biệt là làm thất thu thuế thu nhập doanh nghiệp, ảnh hưởng đến nguồn thu ngân sách nhà nước. Điều này gây mất cân bằng trong môi trường kinh doanh, khiến các doanh nghiệp tuân thủ pháp luật gặp khó khăn trong cạnh tranh.

Tình trạng chuyển giá trong doanh nghiệp FDI tại Việt Nam

Doanh nghiệp FDI có lợi thế trong việc thực hiện chuyển giá nhờ mạng lưới công ty liên kết đa quốc gia và sự phức tạp trong cơ cấu tài chính, kế toán. Các hình thức chuyển giá phổ biến bao gồm:

• Kê khai giá mua nguyên vật liệu hoặc dịch vụ từ công ty mẹ cao hơn thị trường, nâng chi phí và giảm lợi nhuận tại Việt Nam.

Ví dụ: Coca-cola Việt Nam

Hành vi đáng chú ý: Dù hoạt động hơn 20 năm tại Việt Nam với doanh thu liên tục tăng, Coca-Cola Việt Nam vẫn thường xuyên báo lỗ.

Dấu hiệu nghi ngờ chuyển giá: Mua nguyên liệu và dịch vụ từ công ty mẹ với mức giá cao bất thường và trả phí bản quyền và chi phí tài chính không minh bạch.

Kết quả xử lý: Năm 2020, cơ quan thuế Việt Nam truy thu và phạt Coca-Cola hơn 821 tỷ đồng do sai phạm về thuế liên quan đến chuyển giá.

• Bán sản phẩm với giá thấp cho công ty mẹ hoặc công ty liên kết, giảm doanh thu chịu thuế.

Ví dụ: Metro Cash & Carry Việt Nam

Hành vi: Nhiều năm báo lỗ liên tục tại Việt Nam dù vẫn phát triển hệ thống mạnh mẽ, sau đó bán lại toàn bộ cho đối tác Thái Lan với giá 655 triệu USD.

Nghi vấn chuyển giá: Báo lỗ không tương xứng với quy mô hoạt động và chi phí nhượng quyền cao bất hợp lý.

Kết quả xử lý: Năm 2015, Metro bị truy thu hơn 500 tỷ đồng do sai phạm thuế sau kiểm tra.

• Chi phí vay vốn hoặc trả phí bản quyền với giá không hợp lý để chuyển lợi nhuận ra nước ngoài.

Ví dụ: Adidas Việt Nam

Hành vi: Trả phí bản quyền cho công ty mẹ ở mức cao, chiếm tỷ trọng lớn trong tổng chi phí hoạt động.

Dấu hiệu nghi ngờ: Chuyển lợi nhuận sang công ty mẹ thông qua các khoản chi phí không hợp lý.

Xử lý: Mặc dù bị thanh tra, nhưng đến nay Adidas vẫn chưa công bố rõ mức xử phạt hay biện pháp xử lý cụ thể liên quan đến chuyển giá.

Những chiêu thức này thường rất tinh vi, khó phát hiện, đòi hỏi cơ quan thuế phải có năng lực phân tích và kiểm tra chuyên sâu.

Một số hình thức chuyển giá như sau:

Ai đang thiệt hại nặng nhất do chuyển giá?

Ngân sách nhà nước

Ngân sách Việt Nam bị thất thu hàng nghìn tỷ đồng mỗi năm do chuyển giá. Việc này ảnh hưởng trực tiếp đến nguồn lực đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng, giáo dục, y tế và các chương trình phúc lợi xã hội. Theo Báo cáo của Tổng cục Thuế, thất thu từ chuyển giá chiếm một phần đáng kể trong số thuế thu nhập doanh nghiệp không thu được.

Doanh nghiệp trong nước

Chuyển giá tạo ra sự mất cân bằng cạnh tranh, khiến doanh nghiệp nội địa phải chịu thiệt thòi khi không thể cạnh tranh về giá và lợi nhuận với các doanh nghiệp FDI sử dụng chiêu trò chuyển giá để giảm thuế. Điều này làm suy yếu môi trường kinh doanh và ảnh hưởng tiêu cực đến phát triển kinh tế nội địa.

Người tiêu dùng và xã hội

Mặc dù chuyển giá không ảnh hưởng trực tiếp đến người tiêu dùng, nhưng về lâu dài, thất thu ngân sách và sự mất cân bằng trong kinh tế có thể làm giảm chất lượng dịch vụ công, ảnh hưởng đến đời sống xã hội.

Cơ sở pháp lý và biện pháp kiểm soát chuyển giá tại Việt Nam

Việt Nam đã có khung pháp lý khá hoàn chỉnh để quản lý chuyển giá, bao gồm:

• Luật Quản lý Thuế 2019: Điều chỉnh các hành vi chuyển giá, quy định nghĩa vụ kê khai, lập hồ sơ xác định giá giao dịch liên kết.
• Nghị định 132/2020/NĐ-CP: Quy định chi tiết về quản lý thuế đối với giao dịch liên kết và chống chuyển giá.
• Thông tư 45/2021/TT-BTC: Hướng dẫn chi tiết về hồ sơ xác định giá giao dịch liên kết.

Tuy nhiên, việc áp dụng và xử lý còn nhiều khó khăn do thiếu dữ liệu so sánh, nguồn lực thanh tra hạn chế và các chiêu thức chuyển giá ngày càng tinh vi.

Giải pháp và khuyến nghị nhằm giảm thiểu thiệt hại do chuyển giá

• Tăng cường năng lực thanh tra, kiểm tra chuyên sâu các giao dịch liên kết, sử dụng công nghệ phân tích dữ liệu lớn để phát hiện dấu hiệu chuyển giá.
• Đẩy mạnh hợp tác quốc tế, chia sẻ thông tin thuế xuyên biên giới theo chuẩn BEPS (Base Erosion and Profit Shifting) của OECD.
• Cải cách chính sách thuế, áp dụng các biện pháp thuế tối thiểu toàn cầu để giảm lợi thế chuyển giá.
• Nâng cao nhận thức, tuyên truyền, hỗ trợ doanh nghiệp tuân thủ pháp luật, xây dựng môi trường kinh doanh công bằng.

Kết luận

Chuyển giá của doanh nghiệp FDI là vấn đề nghiêm trọng, gây thiệt hại lớn cho ngân sách quốc gia, doanh nghiệp trong nước và ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của nền kinh tế Việt Nam. Việc kiểm soát chuyển giá cần được ưu tiên với sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng quốc tế nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia và xây dựng môi trường kinh doanh minh bạch, công bằng.